• XIX əsrin sonlarından başlayaraq, XX əsr Qərbi Azərbaycanla, xüsusən də İrəvanla bağlı aparılan tədqiqatlarda ictimai-ədəbi mühit, mədəni abidələr, tarixi şəxsiyyətlər, köklü nəsillər, görkəmli ziyalılar haqqında bəzi mənbələrdə yetərincə materialın olmaması yazılan əsərlərdə müəyyən boşluq yaratmışdır. Sonrakı dövr araşdırmalarda isə əsasən əvvəlki əsərlərdən iqtibaslar, onlara münasibət və eyni yanaşmalar üstünlük təşkil etmişdir.

Bunun başlıca səbəbi üzdəniraq qonşularımız tərəfindən Qərbi Azərbaycanda minilliklər boyu mövcud olan yaşam tariximizə edilən qəsdlər olmuşdur. Vaxtilə dövlət arxivlərində işləyən erməni əsilli daşnak xislətlilər dədə-baba torpaqlarımızda varlığımız, milli mənsubiyyətimizlə bağlı xeyli sənədləri xaincəsinə məhv etmişlər. Təəssüflər olsun ki, vaxtında bu xəyanətlərin qarşısı alınmamışdır. Digər tərəfdən, bu gün tədqiqatçıların mövzu ilə əlaqədar ciddi axtarışlara səy etməməsi də bu boşluğu dərinləşdirmişdir. Bu gün Qərbi Azərbaycana Qayıdış Konsepsiyasının beynəlxalq müstəvidə yer alması, qədim yaşayış məskənlərimizə, dədə-baba torpaqlarımıza ləyaqətli dönüşümüzü hazırlayan amal olaraq qarşımızda böyük vəzifələr qoyur. Belə ki, mövzu ilə bağlı tarixin dərin qatlarında araşdırmalara rəvac verilməli, ortaya yeni əsərlər qoyulmalı, qədim, tarixi fotolar tədqiq olunmalıdır. 

Əslində indiyədək bütün istiqamətlərdə aparılan araşdırmalar, səhih məxəzlər Qərbi Azərbaycanın Oğuz eli, azərbaycanlıların yurdu olduğunu beynəlxalq aləmə isbat etmişdir. XIV əsrin sonlarından başlayaraq, məşum tarixə -1828-ci ilə qədər İrəvan xanlığını idarə edənlərin azərbaycanlılar olduğunu sübut edən yetərincə mənbələr məlumdur. Lakin bu yazıda diqqəti həmin məxəzlərə, yaxud digər mənbələrə çəkmək fikrində deyilik. Lakin Qərbi Azərbaycanda yaşam tariximiz, mədəni, dini abidələrimiz, qədim tikililərimiz haqqında tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılmasına indi daha çox səy etməliyik. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarda İrəvanda, ümumən Qərbi Azərbaycanda Azərbaycan mətbuatı da müzakirə müstəvisinə gətirilməlidir. Doğrudur, ötən əsrin 50-60-cı illərindən üzü bəri Qərbi Azərbaycanın ədəbi mühiti, mədəniyyəti, folkloru, toponimləri və digər sahələrin tədqiqində mətbuatı da diqqətdə olmuşdur. Məqamı gəlmişkən, bu sətirlərin müəllifi də illər öncə jurnalı araşdıraraq haqqında dövri mətbuatda məqalələrlə çıxış etmişdir. Ardınca jurnalı transliterasiya edərək Ön söz, lüğətlə nəşr etdirmişdir. Bu yazıda isə məqsədimiz “Bürhani-həqiqət” jurnalı və onun toxunduğu əsas mövzulardan yığcam şəkildə bəhs etməkdir.

2024-cü il yanvarın 1-də “Bürhani-həqiqət”in 106 yaşı tamam olur. Çar mütləqiyyətinin azərbaycanlılara qarşı etdiyi haqsızlıq və hər cür qadağalara baxmayaraq, 1917-ci il yanvar ayının 1-də İrəvanın nüfuzlu ziyalılarından olan şair, publisist Əli Hacı Zeynalabdinzadə Rəhimovun (Əli Məhzun) müdir-mühərrirliyi və Həsən Mirzəzadə Əliyevin naşirliyi ilə “Bürhani-həqiqət”in ilk sayı çapdan çıxdı. Əzəl başdan qeyd edək ki, cəmi 9 sayı işıq üzü görmüş jurnalın İrəvanın ictimai-siyasi həyatına, xalqın milli şüurunun oyanmasına təsiri böyük olmuşdur.

Əli Məhzun xalqı mövhumatın, cəhalətin girdabından çıxarmaqda, milli oyanışın yaranmasında, savadsızlığın aradan qaldırılmasında, elmin, təhsilin inkişafında mətbuatı güclü vasitə hesab etdiyindən jurnalın nəşrini vacib sanmış və bu yolda böyük əziyyətlər çəkmişdir. Həmin dövrdə İrəvan kimi qədim mədəniyyətə, maarifpərvər şəxsiyyətlərə, şair və ədiblərə malik olan azərbaycanlıların həyatında belə bir məcmuənin nəşri ictimai-ədəbi hadisə idi. Çünki 1914-cü ildə cəmi 12 sayı işıq üzü görmüş “Ləklək” satirik jurnalından sonra İrəvanda heç bir mətbuat orqanı olmamışdır. Jurnalın ilk sayı Tbilisi və Bakıda çıxan qəzet və jurnal redaksiyalarına da müjdə kimi göndərilmişdir. 

“Bürhani-həqiqət”in işıq üzünə çıxması tezliklə Qafqaz mətbuatında böyük əks-səda doğurdu və onun nəşri barədə xəbərlər yayıldı. “Açıq söz” qəzeti 1917-ci il 11 yanvar 374-cü sayında jurnalın nəşrinə mübarəkbadlığını bildirərək yazırdı: “Çoxdan bəri İrəvanda nəşr olunacağı xəbər verilən “Bürhani-həqiqət” məcmuəsinin ilk nömrəsi idarəmizə gəlmişdir. İki həftədə bir çıxan bu məcmuə bir taqım ibtidatı məlumat ilə şeir parçalarından ibarətdir. Qafqaziya vilayətlərindən Bakı ilə Tiflisi çıxdıqdan sonra İrəvan olunca orada türkcə mətbuat nəşr olunur. “Bürhani-həqiqət”dən İrəvan “Leylək”i ilə meydana çıxmışdır. Yəni zühur edən vilayət arkadaşlarımızın müvəffəqiyyətli surətdə davam edib də tərəqqi etməsini arzu ediriz”.

Bu gün jurnalı vərəqlədikdə İrəvanın ictimai-ədəbi mühitini, orada baş verən hadisələri aydın təsəvvür etmək olur. Həmin dövrdə soydaşlarımızın yaşam həyatı, fəaliyyəti jurnalda yer almış mətnlərdə, elan və xəbərlərdə güzgü kimi əks olunub. Başqa sözlə, “Bürhani-həqiqət”in fəaliyyəti xalqın milli varlığının, düşüncəsinin ədəbi-bədii, elmi-ictimai formada təsviri ilə səciyyəvidir. Jurnalda yer almış yazılarda xalqı qaranlıqda saxlayan dini-fanatizm, cəhalət ifşa olunur, milli maraqlara xidmət etməyən təşkilat və cəmiyyətlər, millətin acınacaqlı taleyinə biganə qalan məmurlar ciddi tənqid olunur. “Bürhani-həqiqət”in mövzuları çoxşaxəli, genişəhatəlidir. Xalqın məişət ağrıları, uşaqların tərbiyəsi, milli təəssüb ruhunda yetişməsi haqqında öyrədici, istiqamətverici məqalələr, daşnak xislətli ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara edilən zülmlər, törədilən maddi, mənəvi terror, abidələrimiz haqqında uydurmalar və digər mətləblərin açıqlanması zamanı üçün böyük aktuallıq kəsb etmişdir. Jurnalda yaradıcı, ziyalı qadınların bədii yazılarla çıxış etməsi avam və savadsız mühitdə maraqla qarsalandığını düşünməyə əsas verir.

 Əli Məhzun jurnalın ilk sayında oxucularına bildirir ki, “Bürhani-həqiqət”in məsləki haqq və həqqaniyyət tərəfdarı olaraq həqiqətə bürhan olmaqdır. Jurnalda belə bir fikir də açıqlanır ki, hər şey olduğu kimi deyəcək, şəhərdə və qəryələrdə (kəndlərdə) baş verən hadisələri doğru mövqedən şərh edəcəyik. Əli Məhzun məhz belə bir həqiqətin işığında xalqına xidmət etmişdir. Jurnalın sahibi “Bürhani-həqiqət”in tribunasına söz deməyə qadir olan şəxsləri, xalqın dilində danışmağı bacaran ziyalıları, uşaqların tərbiyəsində əməyi olan müəllimləri toplamışdır. Müəllim Mirzə Cabbar Məmmədzadə, doktor Muğanlı, hesab elmi müəllimi Şeyxülislamov, şair Cabbar Əsgərzadə, Əli Səid, riyaziyyat elmi müəllimi Vahid, nəbatat elmi müəllimi Rəhim Naci və başqa müəlliflər Əli Məhzunun inanıb etibar etdiyi əqidədaşları idi. Məcmuədə hər mətnin öz yükü, oyatdığı təsiri və mövqeyi aydın şəkildə nəzərə çarpır. Bu yazıların xarakterik cəhətləri, öyrədici, tərbiyəedici xüsusiyyətləri, hadisə və xəbərlərin doğru mövqedən işıqlandırılması, istibdadın, erməni əyriliyinin, xəyanət və xainliyinin cəsarətlə ifşası oxucuda heyrətamiz təəssürat oyadır.

Bu sətirləri yaza-yaza düşünürəm ki, əslində jurnaldakı yazılara münasibət bildirərkən onlara öz zamanı və mühitinin timsalında yanaşmaq doğru olar. Bəzən 100 il əvvəl yaşanılan problemlərdən bu gün əksərinin olmadığı səbəbindən onlar ciddi və mühüm amillər kimi qəbul edilmir. Əslində dövrün ictimai qüsur və promlemlərini tədqiqatın obyekti etmək nəinki mövzunun əhəmiyyətini azaldır, əksinə, əsəri elmi cəhətdən qüvvətləndirir. Bu yazıda həmin mətnlərin üzərində ayrılıqda dayanmadan mövzuya xarakterizə formasında yanaşmağı vacib sandıq.

Jurnalda yer almış bəzi məqalələrin adlarına diqqət edək: “Həqiqət”, “İrəvan məscidi”, “Hürriyyət”, “müsavat, ədalət”, “Ədavəti unutmalı, iş görməli”, “Təşkilatımız nə yoldadır?”, “Azadlıqmı? Əsarətmi?” “Ədəbiyyata dair”, “Türk xanımları asarından nümunə”, “Quşlar”, “Tərbiyəyə dair”, “Hükəmanın məişət barədə fikirləri”, “Zavallı yarpaqlar”, “Səyahəti-istibdad”, “Hürriyyət maskası geyən müstəbidlərə!”, “Yetimə bir qız”... və digər yazılarda zamanın diqtə etdiyi ciddi, siyasi, həyati mövzulara müraciət edilib. Məqalələrin hər birində qaldırılan problemlər dövrün naqisliyini, millətin acı taleyini əks etdirir. Bu yazılarda bir yığın mətləblərdən hali oluruq. 1756-cı ildə İrəvanda hakimlik edən Nəcəfqulu xan Qacarın oğlu Hüseynəli xan tərəfindən tikilmiş “Göy məscid”ə sahib çıxmaq istəyən erməni müsəvvirini (rəssamını) ifşa edən “İrəvan məscidi” məqaləsində tarixi həqiqət, müəllifin milli təəssübkeşlik hissi, yanğısı çox təsirlidir. İrəvanda bir-birinin ardınca yaranan firqə rəhbərləri azərbaycanlıların ictimai halını düşünmək əvəzinə, şəxsi mənafeləri üçün çalışırlar. Başqa bir yazıda deyilir ki, İrəvanda yaranan cəmiyyətlər və firqələr xalq üçün faydalı işlər görmür, ancaq bir-birilə ədavət aparırlar. Müəllif onları birləşib xalq üçün faydalı işlər görməyə səsləyir. Məqalələrdə korafəhmliyin, avamlıq və savadsızlığın, mədəni geriliyin tənqidi, mövzusu xalqın həyatından alınmış şeirlərdə, roman və hekayədə insanın taleyi, həyati gerçəkliyi təsvir etdiyindən maraqla qarşılanır. Yeni nəslin tərbiyəsinə həsr olunmuş məqalələr, tibbi mövzuda mətnlər, məişət, heyvanat aləmi haqqında maarifləndirici, öyrədici yazılar jurnalın ideya və məzmununun bariz göstəricisidir. Beləliklə, jurnaldakı bütün mətnlər bu günün oxucusuna 100 il əvvəlin həyat mənzərəsini, soydaşlarımızın yaşadığı çətin həyatı göstərir.

“Hərdənbir” rubrikasında “Lüğətin lüğəti”indəki fikirlərə gəlincə, burda müəllif xalqın düçar olduğu dərdləri diqqətə çatdırır. Diqqət edək: Buynuz - Haqq söz danışanların kəlləsinə qondarılan əlamət. Təfavüt - seçkilərdə dövlətli ilə kasıba verilən imtiyaz. Töhfə - Hürriyyət münasibətilə hürriyyətpərəst erməni soldatları tərəfindən hər gün bir çox İrəvan müsəlmanlarına vurulan kötək. Haram - Arvadların intixabatda iştirak etmələri. Odun - Dumanın müsəlman qlasnısı. Çox çətinliklə tapılır. Halal - Müsəlman qanı...

Jurnalda yer almış elan və xəbərlər də öz çəkisi, məntiqi ilə diqqət çəkir. Bu yığcam fikirlərdə böyük mətləblər, siyasi hadisələr, xalqın üzləşdiyi çətinliklər açıqlanır. Biz bu xəbər - məlumatlar vasitəsilə vaxtilə soydaşlarımızın İrəvan quberniyasında yaşam tərzindən hali oluruq. Eləcə də ad-soyadları, xeyirxah əməlləri ilə məşhur olan görkəmli elm və ürfan sahiblərinin, yazıçı və şairlərin əsərləri, imkanlı şəxslərin malik olduğu mülklər, dükanlar, bağ-bağatları haqqında öyrənirik. Məsələn, bu xəbərlərdən məlum olur ki, İrəvanda nə qədər imkanlı, maarifpərvər şəxslər uşaqların yeni üsulda təhsil almaları üçün mülklərində məktəb açıblar. “Xanım Əliyevanın ticarət məktəbində mütəəllimlərin qəbul olunmağı davam edir”, elanından aydın olur ki, həmin dövrdə ziyalı qadınlarımız öz xeyirxahlığı, nəcibliyi ilə millətə xidmət etməyi, gözüaçıq, savadlı gənclər yetişdirməyi özlərinin mənəvi borcu hesab ediblər.

“Bürhani-həqiqət”lə tanışlıqdan bir daha öyrənirik ki, bu siyasi, ədəbi, fənni jurnal həmin dövrdə İrəvan azərbaycanlılarının ictimai, mənəvi taleyində böyük təsir gücünə malik olmuşdur. Bu mənada “Bürhani-həqiqət” yaddaş tariximizin mədəni abidələri sırasında şərəfli bir yer tutur.