• Qarabağa yaz gəlib. Yaşıl ilmələr altdan-yuxarı dağlara doğru dırmanır. Çiçəklər düymə-düymə, muncuq-muncuq sağa-sola səpələnir.

Uzun ayrılıqdan sonra yurdumuza ilk dönüşümdə müşahidə etdim: daşlar qaralmışdı. Bu fakt bir az poetik gəlmişdi mənə. Sanki qara gün görən vətən qaralmışdı. Evlərin dağılması, kəndlərin viranə qalması bir yana, üstəlik hər yanı dəhşətli bir qaramtıllıq basmışdı. Torpaq da nəm idi deyə qara rəngə bürünmüşdü. Yay uzunu hər tərəfi basan şax-şəvəl də quruyub qaralmışdı.

Halbuki mənim tanıdığım Qarabağda, Zəngəzurda yaşıl çəmənlərin ortası ilə burula-burula uzanıb gedən torpaq yollar ağappaq ağarırdı. Tozu da ağappaq idi bu yolların. Açıq ot yüklənmiş maşınlar gələndə havaya ağ bulud qaldırırdı. Kəndlər üç rəngdə görünürdü – ağ, qırmızı, yaşıl. Evlərin divarı və yollar ağ, ağaclar yaşıl, çardaqlar qırmızı... Dağlarda adətən evin çardağına adi dəmir vurub qırmızı boya çəkirdilər.

İşğal həm də rənglərin itməsi imiş!

Yaz gələndə itən rənglər qayıdırmış – sonra gedəndə gördüm... Daşlar və yollar quruyan kimi ağarmışdı. Amma bu ağlıq mən gördüyüm ağlıqdan deyildi. Yaşıl fonun içində bozumtul ləkələrə bənzəyirdi. Çünki divarlar uçub-dağılmış, hər yanı ot-alaf basmış, hətta dağılmış evlərin içində ağac-kol bitmişdi. Qonşumuzun evinin düz ortasında, stol qoyub yemək yedikləri, yazı yazdıqları yerdə itburnu kolu bitmişdi. Meyvələrin hamısı budaqlarda quruyub qalmışdı.

Məşhur mahnıda deyilir:

Yaz dumanı dərələrdə sürünür...

Təsvir dəqiqdir. İş burasındadır ki, yaz özü də dərə yoxuşa sürünə-sürünə gəlir. Yazın gəlişi hərədə bir cür metaforlaşıb. Biri elə bilir, bahar meşədən gəlir, biri elə bilir, yerin altından çıxır. Göydən endiyini düşünənlər də var. Halbuki yaz Arandan gəlir. Altdan-yuxarı köçür. Yaz dərin dərələrdən uca zirvələrə doğru addım-addım dırmanır. Yaşıl otlar, çiçəklər istinin əlindən baş götürüb dağlara qaçır. Tərəkəmələr də düşür o yaşıllığın dalınca. Tərəkəmələrlə rəssamların bir ortaq cəhəti var – hər ikisinin çörəyi rəngdən çıxır.

Mən yazın altdan-yuxarı gəldiyini uşaqlıqdan bilirəm. Bizim kənd dəniz səviyyəsindən 1600 metr hündürlükdədir. Kənddən bir az aşağı “Aşağakı tələ”, ondan da bir az aşağı “Qışlaq”dır. O vaxt “Qışlaqda” alça çiçəkləyəndə “Aşağakı tələ”də təzə tumurcuqlayırdı. Kənddə isə yazın həniri yenicə duyulurdu. Kənddə çiçək açanda, demək, bir az aşağıda meyvə çağalayırdı, lap aşağıda isə dənəsi bərkiməyə başlayırdı. Gör bu hesabla Aranla dağ arasında fərq nə qədərdir.

Aranda yayın başladığını otun qılpınlamasından bilirsən. Ot qılpınladısa, tərəkəmə üçün həyat dayanır. Təbii, əgər əkin sahəsi və suvarma sistemi yoxdursa...

Vaxtında qaçıb dağlara getməyən və Aranda yaya əsir düşən adamları təbiət qılpınla cəzalandırır. Qılpınlayan otlar heç nəyə yaramır. Əksinə, heyvanın burnuna, qulağına, gözünə girib ziyanlıq verir. Adamın corabına, şalvarına daraşır. Qılpın elə sarsaq şeydir ki, ox kimi yalnız irəli hərəkət edir, geri gəlmir...

Bəzən düşünürəm – qılpınlamış insanlar da olur.

Yazın Arandan gəldiyini heyvanlar da hiss edir. Dəfələrlə başını qaldırıb dərə yenişə mələyən inəklər görmüşəm. Onların yaşıl ot üçün darıxdığını bütün varlığımla hiss eləmişəm. Bizim bir atımız vardı, cəbrayıllı tərəkəmələrdən almışdıq, hər il aprel ayı gələndə Arana doğru qaçırdı. O, yazı qarşılamağa gedirdi. Yaza qovuşmağa gedirdi. Həm də öz əvvəlki yurdunun həsrətini yay boyu, qış boyu səbirlə çəkdiyi halda, yaz gələndə dözmürdü. Kim bilir, bəlkə, Araz qırağının yaşıl yaz otları onun yuxusuna da düşürdü.

Bir dəfə dağdan Qarabağa doğru qaçan atımızın dalınca mən də gəlmişəm. Atamla birlikdə... Düzü, onu tapmağa ümidimi itirmişdim. Bir gecəyə bu qədər yol getdiyinə də inana bilmirdim. Atam qətiyyətli idi. Eynəyini çıxarıb atın izini aparırdı. Sən demə, atın hansı ayaqlarının nalsız olduğunu bilirmiş. Ondan tanıyırmış izini. Atam deyən oldu. Həkəri çayının sahilindəki işıq stansiyanda tapdıq atımızı. Balaca bir vaqonun daldasında təxminən beş-altı kvadratmetrlik yerdə xırda otlu yaşıl çəmənlik tapmışdı, iştahla otlayırdı. Bizi görəndə dikəldi. Gözlərinə inanmadı. Atam fürsəti əldən verməyib onu tutdu, başına ip saldı. At necə dərindən köks ötürdüsə, ürəyim kövrəldi. O, geri qayıtmaq istəmirdi. Əlimdə imkan ola, ipini açıb çay yenişə ötürərdim. Atam hirsli idi ata. Bir neçə dəfə ona acıqlandı. İpi boynuna salandan sonra bir şallaq da vurdu. At başını azca qaldırıb gözlərini qırpmaqla kifayətləndi. Günahkar olduğunu bilirdi. Axı onu satmışdılar. Yeni sahibinə sədaqət onun borcu idi. Bütün atlar kimi...

Mən atımızın bu dəcəlliyini bağışlayırdım. Çünki təkcə atların yox, bütün heyvanların yaz həsrətinə hörmətlə yanaşırdım. Xüsusən qışı uzun çəkən dağlarda bu həsrət amansızdır.

İllah da dağların yazını ən azı bir dəfə görübsə. Hər şey bur yana, o qədər rəngi haradan alır təbiət? Əlinə qalın bir dəftər al, rastına çıxan hər çiçək üçün bir işarə qoy, on günə doldurarsan o dəftəri. Elm bu rəngli möcüzələrinin hamısını araşdırıb qurtara bilməz.

Dağlar nəhəng dalğalı yaşıl okeandır. Göz işlədikcə uzanıb gedir. Qayalar dalğaların biri-birinə çırpılıb ağaran, köpüklənən yeridir. Baxdıqca təbiətin səxavətinə heyrət edirsən. Nə qədər pasifist olsan da, dağlar üçün döyüşənlərə içinin dərinliklərində haqq qazandırırsan: belə gözəlliklər üçün döyüşməyə – ölməyə dəyər. Ancaq ən yaxşısı bu gülün-çiçəyin arasında kəpənək ömrü yaşamaqdır. Kəpənək dediyin nədir – sərin mehin qoparıb uçurduğu ala-bəzək gül ləçəyi...

Uzun və rəngsiz ömürdənsə, qısa yaşa, rəngli yaşa!

İndi yaz bir az tez gəlir dağlara. Yadımdadır, o vaxt may bayramında durbinlə “Qışlaq”da çiçəkləyən alça ağaclarına baxardıq. Kənddə budaqlar hələ-hələ quluncunu sındırırdı. Amma o gün mənə video atıblar, həyətlərdə alçalar çiçəkləyib. Ağac ağappaq üsyana qalxıb. Atımız indiyə qala, üstdən-aşağı qaçmağa ehtiyac duymaz, o, hay-huy edib qaçana qədər yaz özünü yetirər.

Yaza qoşulub dağlara getməyin ayrı ləzzəti var.