• Tarixi İrəvan şəhəri öz dövrünün ən inkişaf etmiş şəhrlərindən biri idi. O bir neçə yöndən dünyanın ən strateji məkanı sayılırdı. Ən vacibi Qərblə Şərqi birləşdirən ticarət yollarının üstündə yerləşməsi idi. Həm də xristian və müsəlman dünyasının sərhədində yerləşirdi. Ona görə bu coğrafiyada zaman-zaman həm ruslarla, həm gürcülərlə müharibələr aparılmışdı. Vacib nüanslardan biri də şəhərin şiə mərkəzi kimi Osmanlı İmperiyasının sünni müsəlmanlarına ən yaxın ərazidə yerləşməsi idi. İrəvanın tarixinə nəzər salsaq, hər şey bizim üçün aydınlaşacaq.

İrəvan qala kimi tikilib. Qalanın əsasını Şah İsmayıl Xətainin sərkərdəsi Rəvanqulu xan onun əmrinə əsasən qoyub. İrəvan adı da buradan götürülüb. Bildiyiniz kimi, Səfəvilərlə Osmanlı İmperiyası arasında daim müharibə gedirdi. Osmanlılar ətrafdakı türk torpaqlarını vahid bir dövlətdə birləşdirmək istəyirdi. Lakin Səfəvilərin ərazisi də balaca deyildi. Dəmir qapı Dərbənddən tutmuş İran körfəzinəcən nəhəng bir imperiya idi.

Biz bu gün həm dövlətçiliyimizdə, həm də mədəniyyətimizdə və ədəbiyyatımızda qazandığımız uğurlara görə səfəvilərə borcluyuq. Bəzən doğrudan da bir hökmdar öz xalqını yarada bilir. Əlbəttə, burda yaratmaq sözü məcazi mənada işlənir. Söhbət bir xalqın dilinin, mədəniyyətinin və bunlardan da əfzəl, onun dövlətçiliyinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamaqdan gedir.

Şah İsmayılın doğma dilimizə yüksək dəyər verməsi, özünün də bu dildə səlis şeirlər yazması azərbaycandilli divan və aşıq ədəbiyyatının formalaşmasında müstəsna rol oynadı. Məhəmməd Füzuli başda olmaqla böyük şairlər nəsli bu mühitdə yetişdi. Füzuli qəzəllərinin birində türk dilində şeir yazmağın asan olmadığını, lakin ilahi istedadın bu çətini asan elədiyini yazırdı.

Əlbəttə, bir xalqın təkcə mədəniyyəti deyil, onun ərazisi də toxunulmazdır. Rəvanqulu xan Şah İsmayılın tapşırığı ilə İrəvan qalasını səfəvi ərazilərini qorumaq üçün salmışdı. Bu qala osmanlı türklərinin Qafqaza daimi müdaxiləsinin qarşısını alacaqdı. Hətta sonralar məhz bu istiqamətdən müdafiənin zəruriliyini anlayan İrəvan xanı Hüseyn xan Ağrı dağına tərəf daha bir qala inşa etmək qərarına gəldi. Sərdarab adlanan bu tarixi tikili daha çox ruslardan və ermənilərdən müdafiə olunmağa hesablanmışdı. O zaman təkcə osmanlı türkləri ilə deyil, ruslarla da vuruşurdular. Üstəlik indiki Ermənistan ərazisində olan tarixi torpaqlarımız həm Rus-Türk, həm də Rus-İran müharibələrinin döyüş meydanına çevrilmişdi. Bir neçə əsr öncə Ağrı dağı ilə İrəvanın arasınd yerləşən Eçmiədzinə köçürülmüş erməni katalikosluğu və onun ətrafında birləşən ermənilər ciddi tərəf kimi çıxış edə bilmirdilər. Çünki həm sayları az idi, həm də nəzərə çarpacaq güc deyildilər. Lakin zərərli ideoloji bazaları güclü idi. Niyə zərərli? Çünki Azərbaycan və Türkiyə torpaqları hesabına özlərinə dövlət yaratmaq istəyirdilər və buna görə burunları həmişə əzilirdi. Onlar indi də bu niyyətlərindən əl çəkməyiblər. İndi dövlətləri də var, lakin ərazi iddiaları yenə davam edir.

Eçmiədzin erməni dövlətinin qurulması ideyası uğrunda əsrlər boyu çalışdı. Məsələ budur ki, səfəvilər zamanında münaqişələr milli zəmində deyildi. Çünki millətçilik anlayışı formalaşmamışdı. Yalnız dinlər və məzhəblər arasında müharibə gedirdi. Misal üçün, sünni osmanlılar üçün şiə səfəvilər daha böyük düşmən sayılırdılar, nəinki ermənilər. Əlbəttə, bu ağrılı faktdır. Füzuli də özünün “Bəngü-Badə” əsərində bu mövzuya toxunmuşdu.

Osmanlılar da qalib gələndə Eçmiədzinə toxunmurdular, səfəvilər də. Hətta rus və İran hərbçiləri də katalikosluqla normal münasibət saxlayırdı. Bəlkə, ətrafdakı erməniləri daha rahat idarə etmək üçün, bəlkə, daha güclü düşmənə qarşı kiçik icmaların dəstəyini qazanmaq üçün, bəlkə, bu və indi ağlımıza gəlməyən başqa faktların hamısı üçün... Katalikosluq da küləyin istiqamətinə əsirdi – osmanlı gələndə onların, ruslar gələndə onların, iranlılar gələndə onların sözünü deyirdi. Baş katalikos sandığında hər üç dövlətin bayrağını da saxlayırdı, hansı yaxınlaşırdısa, başının üstündən onu asırdı. Çünki Eçmiədzinin yeganə mövcudluq yolu bu idi.

19-cu əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasının və İran Şahənşahlığının məğlub olaraq Qfqazdan çəkilməsi ilə ermənilər öz səflərini biryolluq müəyyən etdilər: ruslara işləməyə başladılar...

Hətta onların satqınlığı və xəbərçiliyi əvvəlcə Sərdarabad, sonra İrəvan qalalarının süqutunda əhəmiyyətli rol oynadı. Təsadüfi deyil ki, İranlı qohumu (hər ikisi qacarlar sülaləsindın idi) Fətəli şahın dəstəyindən məhrum olan və nəhəng rus imperiyası qarşısında köməksiz qalan yaşlı Hüseyn xan bir neçə dəfə Ekçiədzini yer üzündən silmək qırarına gəldi. Buna onun gücü də, cəsarəti də çatırdı, lakin Qafqazın tarixinı çox güclü təsir edəcək bu qərar müxtəlif səbəblərdən həyata keçmədi.

İrəvanın süqutuna qədər burada erməni yaşamırdı. O vaxtlar İrəvan xanlığına qonaq gələn səyyahların yazdığına görə ermənilər ətraf kəndlərdə və Eçmiədzin yaxınlığında yaşayırdılar. Sayca çox az olan bu insanlar İrəvana ya işləmək, ya da ticarət üçün gəlirdilər.

Elə rus ordusu üçün gizli məlumat daşıyan da həmin bu “dinc ermənilər” idi. Məlumatlar əsasən katalikosluğa ötürülür, oradan da lazımı ünvana çatdırılırdı.

Şah İsmayıl İrəvan qalasını salarkən onun ruslar tərəfindən işğal edilib dağıdılacağını ağlına belə gətirməzdi. Çünki o vaxt ruslar çox da güclü deyildilər. Osmanlı təhlükəsi daha ciddi idi.

Şah İsmayılın indi Ermənistan ərazisində qalan tarixi torpaqlarımıza xüsusi həssaslığı vardı. Rəvayətə görə o, şah olmamış Göyçəyə gəlmiş, burada yaşayan övliya və şair Miskin Abdalla görüşmüş, şahlıq şərbətini onun əlindən alaraq işmişdir. Ehtimal olunur ki, şiəçiliyin qızılbaş qanadı haqqında dolğun ideyanı da ondan almışdır. Lap sonralar – İrəvan xanlığının əhalisinin qızılbaş adlandırılması təsadüfi deyildi. Məlumat üçün bildirək ki, Şah İsmayılın döyüşçüləri 12 imamın şəninə başlarına 12 qırmızı lent bağlayırdılar və buna görə onlara qızılbaşlar deyirdilər.

Rəvayətlərə inansaq, Şah İsmayıl şeir yazmağa da Miskin Abdalla görüşdən sonra başlamışdı. Bu fakt xeyli inandırıcıdır. Əks halda o boyda müharibələr aparan, şəhərlər fəth edən bir cahangir “yol daşını yol quşuna/atma qardaş kərəm eylə” misralarnı yaza bilməzdi. Nəhəng bir imperiyanın hökmdarı daş da atardı, quş ta tutardı, baş da kəsərdi.

Söhbət mükəmməl bir irfani təlimdən gedirdi ki, taa Aşıq Ələsgərə qədər davam etdi. Sovetlər bu düşüncələri yaddaşımızdan silməyə çalışsa da, bacarmadı. Ermənistan ərazisindəki tarixi torpaqlarımızda formalaşan ədəbiyyat, xüsusən aşıq şeiri bu gün məhz islam-irfan kontekstində izah edilir və biz yalnı bu izahdan sonra öz coğrafiyamızı dəqiq tanıyır, kimin kim olduğunu bilirik.  

İrəvan şəhərinin sirri indi-indi çözülür.

İşğal ediləndən və ermənilərin ixtiyarına veriləndən 200 il sonra...

Azərbaycan dövlətinin erməni katalikosluğundan qaynaqlanan şovinist ideyanı gorbagor etdiyi vaxt...