• İşğaldan azad olunmuş ərazilərimizə səfərin çoxlu özünəməxsus cəhətləri var. Bunlardan biri də getdiyin kənd-kəsəkdə, rayonda, şəhərdə burada doğulan məşhur və ya sənə simsar adamları xatırlamağındır. Öz doğma şəhərində, qəsəbəndə, kəndində isə bu adamları heç bir ayrı-seçkilik qoymadan məhəllə-məhəllə, nəsil-nəsil, ev-ev xatırlayırsan.

Bunların bir çoxu müharibədə şəhid olub, itkin düşüb, bir çoxu məcburi köçkünlük illərində dünyasını dəyişib, bir çoxu yaşlanıb, xəstədir, bir çoxu sağ-salamatdır. Sağ-salamat olanların itkisi, bəlkə, daha dəhşətlidir: onlar zamanı itiriblər və əslində doğma yurd-yuvaya dönüş həm də, böyük Marsel Prustun dili ilə desək, itmiş zamanı axtarmaqdır.

İstedadlı şair Ənvər Rzanın bu mövzuda “Nə yaxşı görüşdük” adlı gözəl bir şeiri var. Hələ qaçqınlıq-köçkünlük yoxdur, uzun illər şəhərdə yaşayan, doğulub-böyüdüyü kənd-kəsək üçün darıxan şair bir gün doğma yerlərə dönür və yaşadığı kövrəklik duyğusunu ustalıqla nəzmə çəkir. Maraqlananlar üçün bu şeiri internetdə axtarışa verib tapmaq elə də çətin deyil, mən isə başqa mətləbdən bəhs etmək istəyirəm. Şeir aşağıdakı misralarla bitir:

Ay quzu otaran balaca Ənvər,
Nə yaxşı görüşdük, nə yaxşı yenə...

Çoxu bu misraları cəlbedici poetik kontekstindən çıxarıb tamam fizikləşdirir: guya şair kənddə Ənvər adlı quzu otaran balaca bir uşaq görür və eləmə tənbəllik, onu da öz şeirində qəhrəman kimi əbədiləşdirir. Lap belə bir hadisə baş vermiş olsa belə şeirdəki qəhrəman müəllifin özüdür. O yurda, kənd-kəsəyə, “yəhərləyib mindiyi boz daş”ın yanına qayıdışı ilə həm də öz uşaqlığına qayıdır və bu əhvalı ustalıqla sözə çevirir.

Mən özüm kəndimizdə bu duyğuları dönə-dönə yaşadım.

Vətən xatirələrdə müqəddəsləşir.

Yaddaşın xüsusi növləri var: oxşarlıq, qoxu, səs, təmas və s. Bunlardan biri də məkan, əşya yaddaşıdır. Fransız yazıçı Patrik Modianiyə əsərlərində bu cəhəti ustalıqla ifadə etdiyi üçün Nobel mükafatı verilib. O istənilən bir məkanın, əşyanın yaddaşını oyadıb onun unikal hekayəsini yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Məkan və əşya yaddaşı hamıda var, biz hər gün beynimizdə gedən və əhvalımıza ciddi təsir edən bu sayaq xatirələrlə yaşayırıq.

Əgər ömrünün müəyyən bir hissəsini, hətta beş-on illik uşaqlığını işğaldan azad edilmiş torpaqlarda yaşayan hər kəsin məkan və əşya yaddaşı oyanan zaman bircə işıq yandırmaq mümkün olsaydı, bütün Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iri bir işıq selinə bənzəyərdi. Bunun üstünə gəl oraların həsrəti ilə dünyasını dəyişənləri, yaş, xəstəlik və ya digər səbəblərdən yurda dönə bilməyənləri...

Vətən başdan-başa çilçırağa bürünərdi.

Bax bu, başına çıxanda qorxduğum qaya, bu, gözündən içəndə dizlərimi yerə atdığım bulaq, bu, üstündən armud çırpdığım ağac, bu, atımızı çimizdirdiyim çay, bu, yuxarı məhəlləyə gedən cığır, bu da velosiped sürdüyüm yastana... Elə bil dünən idi hər şey. Amma nədənsə quzuların bulağa tərəf töküldüyü yaxadakı qarışıq cığırların heç biri qalmayıb. Ot basıb xırda quzu dırnağının açdığı xırda çəhlimləri. Aradakı ardıclar da qeybə çəkilib. Qlobal istiləşmədəndir? Əksinə, ardıc istiyə otdan daha davamlıdır. Mənə qalsa, istidən yox, nəmişlikdəndir ardıcların yoxa çıxması. Hər yanı ot basıb, heyvan da yox yesin, ardıcları tədricən dağın yaxasını tərk edib. Amma çox nahaq. Şəxsən mən evimizin qarşısındakı dağı onlarsız təsəvvür eləmirəm. Qoxuları da yadımdadır. Yeni ildə yolka üçün dik budaqlar axtardığımızı da yaxşı xatırlayıram. Evdə qoxusu daha da tündləşirdi. Ardıc da belə sevinirdi bayrama.

Baloğlan kişinin keçilərini qatdığı kaha uçub elə bil, gözə dəymir. Amma diqqətlə baxanda yaddaşındakı yerdə deyil, bir az daldada, qədimi daş uçqununun arxasında görürsən. Üstü yamyaşıl ot-ələflə örtülmüş bu təpəcik əvvəllər vardı, yoxsa sonradan yaranıb? Dəqiq bilmirsən. Kimdənsə soruşmağa da ehtiyac duymursan. Çünki mübahisə düşəcəyini bilirsən. Hərə bir cür xatırlayacaq buranı. Məşhur fil əhvalatı. Gözü bağlanmış adamların biri onu ayaq, biri xortum, biri diş zənn edir – əli nəyə dəyir, onu qavrayır. Biz də yurd-yuvamızı yaddaşımızda qaldığı kimi xatırlayırıq. Bəzən reallıq yaddaşımıza daş aynaya dəyən kimi dəyir, bəzənsə hər şeyin otuz ildə bir zərrə qədər dəyişmədiyinə sevinirik, kövrəlirik...

Adam var lap qabağa gedir, çayı naxışından xatırlayır. Mübaliğədir, təbii. Bir çaya iki dəfə düşmək olmursa, onu otuz illik naxışından tanımaq nağıldır. Amma bir də inanmaq var. Gördüyünə səmimi qəlbdən inanırsansa, demək, elə o cürdür. Gerçəklik hələ həqiqət deyil. Yalanda, fantaziyada gizlənən az həqiqət görmüşük?

Əlbəttə, yəhərləyib mindiyin boz daş kimi yüzlərlə detal ömrünün fərqli anlarına səpələnib, zaman keçib-gedir, ancaq bu xatirələr səninlə yaşayır.

“Babamın babasının babası” filmində yetkinlik yaşına çatmış qız balaca Əzizə deyir, sən nə qədər yaşayacaqsansa, mən də o qədər yaşayacağam, çünki məni hər xatırladıqca diri saxlayacaqsan. Bu mənada vətən yaddaşımızda heç vaxt işğal olunmamışdı və Qarabağa, Zəngəzura qayıdış həm də xatirələrimizdəki vətənlə realdakı vətənin üst-üstə düşməsi, qovuşmasıdır. Bəzən nəyisə yanlış xatırladığını görürsən. Yanlış deyəndə, fərqli, illərin deformasiyasına uğramış şəkildə...

Ümumi fikir budur: kəndlər, yollar, dağlar balacalaşıb, hətta buna metafizik məna verib özünü inandırmağa çalışanlara da rast gəlmək olur.

Vətəni kitab kimi təkrar oxuyuruq elə bil. Və bu təkrarla bilmədiklərimizi bilir, yanlış bildiklərimizi düzəldirik. Bəzən yersiz bir israrla yaddaşımızın tərəfini tuturuq. Budur, əlimi hansısa tində qoşalaşan palıd ağaclarına uzadıb deyirəm: “Beş yaşımda atamla bura gəzməyə gəlmişdim, bir əlik bax oradan qulaqlarını şəkləyib bizə baxdı, sonra başını bulayıb ayağını yerə döydü”. Bu an qoşa palıdın arasından doğrudan da bir əlik çıxır, qulaqlarını şəkləyərək bizə baxır, sonra başını bulayaraq ayağını yerə döyür və mən itmiş zamanımı adi bir detalla tapıram.

Daşına-torpağına qurban olduğum vətən, sənin də sirrin bax belə sadə həqiqətlərdədir, ona görə min illərdir çözülmür.