• Fikir vermişəm, qayalar həmişə adamı düşündürür. Təbiət qaya dilində sənə nə isə deyir, sən də onu anlamağa çalışırsan.

Qayalar olmasa dağlar yalın görünər. Həm də bir az zəif, arxasız... Axı qayalar keçilməzdir. Dosta da, düşmənə də. 

Məhz təbiət yaradılışının bu məqamında qaşlarını çatıb sərt üzünü göstərir. Baxdıqsa həm qürurlanırsan, həm vahimələnirsən. Qayalar həm də qorxuludur. Üstündən uçaram – üstümə uçar deyə. Amma uzaqdan da vahiməli görünür. Təbiətin sahibsiz olmadığına və ulu yaradanın, səmavi kitablarda deyildiyi kimi, bir az da qəzəbli, qəhhar olduğuna işarə vurur. Qayalar əzəmətin canlı abidəsidir. Qartallar qıy səsi ilə ölçür onların hündürlüyünü. Həm də əzəmətinə əzəmət qatır. Qıy səsinin ölçü vahidində rəqəm yoxdur. Sonsuzluq var, böyüklük var. 

Qayaların nə olduğunu bilmək istəyən mütləq Laçından Kəlbəcərə – Dəlidağdan keçərək getsin. Yol İşıqlı dağının yanından sağa burulur, təxminən yeddi-səkkiz kilometrdən sonra uzun müddət Ağdərə kanyonunun yanı – qayanın qaşı ilə gedir. Səni ilk Pirin qayası qarşılayır. Pir qayası kanyonun içində qaldığı üçün xeyli balaca görünür. Sanki dabanlarını qaldırıb dərənin tilindən İşıqlı yoluna baxır. Burdan məsafə uzaqdır. Qənşərə çıxanda yanıldığını görürsən. Pir qayası balaca deyil, dərə çox dərindir. Hər tərəf meşəyə bürünüb. Dağ hündür və sıx ağaclardan yaxasını qurtarmaq üçün səmaya can atır. 

Pirlə üzbəüz nisbətən balaca bir qaya da var. Meşənin üstündə, dağın tinində yerləşməsi onunun duruşuna ayrı bir əzəmət qatır. Adına Qiblə qayası deyirlər. Amma kəndin qibləsində deyil, tamam əks tərəfindədir. Bəs bu ad hardandır?

Buranın sakinləri əvvəllər Qayabaşı deyilən yerdə yaşayıblar. Oranın qibləsi həmin bu qayaya düşür. Duanı bu qayaya tərəf edirmişlər. And içəndə, tövbə edəndə, heyvan kəsəndə yönlərini bura tuturmuşlar. Ad da ovaxtdan qalıb. Diqqət etdinizsə, başqa bir qaya adı da çıxdı qarşımıza. Pir qayasının sağında çay yenişə qayalar sıralanıb. Baxanda belə bir hiss yaşayırsan: dərənin dibindəki çay nə qədər balaca görünsə də, yuya-yuya bu dərəni yaradıb, dağlar çaya uçub, qayalar əmələ gəlib. Dərənin divarı kimi uzanıb gedən qaya qatarının üstündəki yaşıl çöllükdə yaylaqlar, qışlaqlar var. Adı çox təbii yaranıb: Qayabaşı. Adamlar qayadan-qayaya öz qibləsini müəyyənləşdirib. Bəşər dediyin varlıq üz tutulası bir ünvanı olmadan yaşaya bilmir. Qiblə qayası bu imtiyazı hiss edir, göyün maviliyinə baş vurub ağaclardan seçilməyə çalışır. 

Bədii əsərlərdə qayalar çox zaman göyün dirəyi kimi vəsf edilir, lakin diqqətlə baxanda fərqli bir duyğu da yaşayırsan. Yerlə göy bir imiş əvvəllər, sonra böyük yerdən əmr gəlib, asimanla zəmin insana yer vermək üçün biri-birindən ayrılıb. Ancaq yer göydən ayrılmaq istəməyib, bədəninin bir parçası ona uzalı qalıb. Qayalar həmin o parçalardır. Göylər cənnətin rəmzidir axı. Yer ondan ayrı şəbi-hicrandadır. Bütün təbiət gözəllikləri – min bir rəngə çalan güllər, çiçəklər, zümrüd meşələr, gümüşü göllər, şaqqıldayan çaylar, tumarlı zirvələr səmaya qovuşmaq istəyindən doğur. Yer göyün qoynuna atılmaq ehtirası ilə onun xoşuna gəlməyə çalışır. Səmavi kitablarda Göy – kişi, Yer – qadın kimi təsvir olunur. Göy əkir, Yer bitirir, beləliklə həyat əmələ gəlir. Qayalar qadının kişi həsrətidir. Vüsalın hicran qorxusudur. Bəlkə, qayaların fitrətində duyduğumuz gizli vahimə də bundandır.

Ağdərə kanyonunda başqa bir qaya da var. Adı Cinli qayadır. Deyilənə görə, orada çoxlu cin yaşayır. Hətta bu sehrli varlıqların maddi əlamətlərinə də rast gəlmək mümkündür. Qayanın düz ortasına daşlar yığılıb. Məsələ burasındadır ki, nə qayanın başından, nə altından ora daş atmaq, yaxud endirib-qaldırmaq mümkün deyil. 

Daha bir maraqlı fakt – qayadan həmişə səs gəlir. Cinli qaya dərənin içində, meşənin qarşısındadır, üzü kanyonun altdan-yuxarı uzanan nəhəng dərinliyinə baxır və buna görə bütün səsləri maqnit kimi özünə çəkir. Bir quş oxudumu, bir ağac sındımı, bir daş diyirləndimi, bir ağaca bir balta çalındımı, bir adam, bir heyvan çağırıb-çığırdımı səs aydınlığı ilə qayaya düşür. Sən bir dəfə “u” deyirsən, o, üç dəfə cavab verir. Əlbəttə, cinlər səni lağa qoyur, ağzını əyir, elə edir ki, hirslənib xoşagəlməz bir iş tutasan. Cinlənəsən yəni! Ya da əyləncə üçün sən də qayanın azğını əyəsən, onunla ağızlaşıb işindən-gücündən qalasan.

Quzey qaya. Çayın qırağından altdan-yuxarı baxsan ehtiyatlı ol, başından bulud axıb səni qorxudar, elə bilərsən qaya üstünə gəlir. Yüksəklik təkcə yuxarıdan yox, aşağıdan da qorxudur adamı. Bəzənsə əyləndirir. İnsan qorxusunu ram eləmək üçün ona qəsdən yaxınlaşır. 

Quzey qaya öz əzəməti və təmkini ilə adama alçaqkönüllülük aşılayır. Əlini ağzının yanına tut, ha qışqır, cavab verməz. Adam onun hüzurunda necə balaca olduğunu anlayır, xırda əməllərindən utanır. 

Dağları başa düşməyə nə var, oğul lazımdı qayaları dinləsin, təkcə əlvanlığın, rahatlığın yox, həm də sərtliyin, narahatlığın dilini öyrənsin. Diqqətlə baxsan, torpağın ayrı, daşın ayrı doğmalığı var. Məncə, savaşlar qayalardan doğub. Savaşmağı qayalar salıb insanın yadına. Ona görə insanlar biri-birinə ağac, torpaq, su, çiçək yox, daş atıblar həmişə. Qan da hopmur qayalara, itmir, batmır, soyumur. Ölümə meydan oxuyan igidlər daşa, qayaya tutunur. 

O yalçın qayada kimimsə qalıb...

Bir el şairinin misrasıdır. Doğrudan da kimimizsə, nəyimizsə qalıb o qayalarda. Ona görə can atırıq ora. Nəsə bizi Cinli qaya səsi çəkən kimi özünə çəkir. Görünür, adamı qayalara bağlayan həm də onların əhvalatıdır. Əmin olun, bu dünyada hər qayanın bir əhvalatı var. Sadəcə unutmuşuq çoxunu. Bu əhvalatlarla qayalar bizə bənzəyir – insanlaşır, insaniləşir, sərt üzünə bircə anlıq səhər doğur, vətənləşir! Vətən həm də qayaların əhvalatını bilməkdir.