• Söz vaxtına çəkər, düz iyirmi beş il əvvəlin payızı idi, “Panorama” qəzetinə yenicə işə düzəlmişdim, mənə dedilər, Məmməd Arazın 65 yaşı tamam olur, get onunla bir yubiley söhbəti elə. O vaxtacan, demək olar ki, canlı şairlə yaxın ünsiyyətdə olmamışdım. 

O da ki Məmməd Araz ola.

Məlum səbəblərdən yaxşı danışa bilmirdi və onu başa düşmək elə də asan deyildi. Amma qaça-qaça getdim. Həm onunla ünsiyyətə həvəsim vardı, həm də yazdıqlarını əzbər bilirdim. Mənə elə gəlirdi, çox rahat başa düşəcəm onu. Hətta içimdə bir əminlik vardı: o elə şeirlərindəki kimi danışacaq.

Məmməd Araz yaxşı nəşr olunmuşdu, yaxşı təqdim olunmuşdu, kitabları hər yerdə vardı, şeirlərindəki xəlqilik isə, bütün yeni deyimlərə və qafiyə eksperimentlərinə baxmayaraq, onları hamı üçün əlçatan eləmişdi

Ən çox da məşhur “Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim” misrası ilə başlanan qoşması...

Qıy vuran qartallar yox oldu çəndə
Nərgizlər saraldı şehli çəməndə...

Dağları bu qədər sevmək, onun həsrətini bu qədər dərindən yaşamaq hər şairin işi deyil. Hələ onun çobanına münasibəti:

Bu qoca dağların şiri də sənsən
Şairi də sənsən, şeiri də sənsən
Bini-bərəkəti, xeyri dı sənsən
Çoban salamat qal, sağ salamat qal...

Bu, əslində təkcə məkandan ayrılıq deyil, həm də zamandan ayrılıq idi. Keçən keçirdi və bir də ələ gəlməyəcəkdi. Məmməd Araz isə nəinki itmiş zamanın fərqinə varır, həm də onun axtarışına çıxırdı.

Bu get-gəllər bazarında ömrü uduzmaq çətin işdir, üstəlik bunun fərqinə varmaq... Lakin elə əlimizdən qum kimi axıb gedən o zamanın özü göstərir ki, Məmməd Araz uduzmayıb. Ömrün durna qatarından çoxsaylı gözəl şeirləri saldıra bilib.

“Azərbaycan” nəşriyyatının altıncı mərtəbəsindən ikinci mərtəbəsinə endim: Məmməd Araz orada, baş redaktoru olduğu “Azərbaycan təbiəti” jurnalının redaksiyasında otururdu. O vaxtlar tez-tez görürdüm Məmməd kişini. Hətta mühafizəçisi-köməkçisi ilə də dostluğum vardı...

Məni gözləyirdi. Söhbətimiz çətin keçdi. Onu tam anlaya bilmirdim. Ancaq yığcam bir müsahibə alındı. Hətta aradan neçə illər keçsə də, o söhbətdən bir neçə məqamı xatırlayıram. Misal üçün, Məmməd Araz dedi ki, dahilik kəmiyyətdir – çox yaşamalı, çox yazmalısan. Doğrudan da belədir. Dünyanın bütün dahiləri adətən uzun yaşayıb və çox yazıb. 

Mən də şeir yazırdım o vaxt. Bir az da Məmməd Arazın təsiri ilə yazırdım. Şairlərə xas çılğınlığım da vardı. Ondan icazə alıb bir şeirini demək istədim. Təbii, icazə verdi. Ayağa qalxıb təxminən mən yaşlarda yazdığı “Qaranquş” şeirini yüksək temperamentlə söylədim. Yəqin normal adam yanımızda olsa məni dəli zənn edərdi. Məmməd Araz heyrətləndi. Hər şeydən əvvəl seçimimə heyrətləndi. Heç kimin bilmədiyi, fərqinə varmadığı bir şeirini bilirdim və indi müəllifin özünə hədiyyə edirdim. 22 yaşlı gənc bir qələm adamından 65 yaşlı ustad şairə yubiley hədiyyəsi...

Məmməd Araz çox təsirləndi. Qəfil ayağa qalxdı, otaqda gəzişməyə başladı. Bildiyiniz kimi, onun yerişində də problem vardı, ona nəsə olacağından qorxdum...

Mən bu şeirlə böyük şairin qəlbinin sarı siminə toxunmuşdum. Düşündüyümdən artıq təsirləndirmişdim onu. Təbii, 90 illik yubileyində “Qaranquş” şeirini təkrar xatırlamağın əsl zamanıdır:

 

Əsdi vədə yeli...yaz müjdəsiylə

Qondun eyvanıma yenə, qaranquş!

Mən sənin eşqinlə gəlirkən dilə,

Uçmağın dərd oldu mənə, qaranquş!

 

Bir zaman yuvanı uçurmuşam mən,

Bəlkə də, bəlkə də o yadındadır.

Dilin yox, dərd açıb söz söyləyəsən,

Dilin də, sözün də qanadındadır.

 

Bir gün əlində şiş, çiynində yaba

Uşaqlar yanıma yığıldı, ay quş!

On günə, bir aya tikdiyin yuva

Bircə an içində dağıldı, ay quş!

 

Yelləmi, selləmi keçdi ötən gün?

O, bəlkə ötəri şimşək səsiydi.

Sənin öz yuvandan ayrı düşməyin

Mənimçün bir uşaq əyləncəsiydi.

 

Bəlkə, bu halımdan incidi dağ-daş

Bunu öz vaxtında duya biləydim.

Bir günlük uşaqlıq günahmı, kaş

Bütün ömrüm boyu yuya biləydim.

 

Bilmədim o günün ani nəşəsi

Mənə dərd olacaq ömrüm uzunu.

Bəlkə ev qayğısı, övlad nəfəsi

Olmasa indi də duymazdım bunu.

 

Eh, xəyal nələri gətirir yada...

Yeni müjdən ola mənə, qaranquş!

Körpəlik gülüşüm qanadlarında

Bircə gün geriyə dönə, qaranquş!

 

Vaxt olur cansızdan can umur insan-

Adi təsəllidir, bunlar da ancaq.

Uçan körpəliyim, uçulan yuvan

Onsuz da geriyə qayıtmayacaq.

 

Gəl yenə yuva qur doğma yerində,

Könlüm həsrətinlə dindi, qaranquş!

Ta uçma, çəkinmə məni görəndə,

Mən uşaq deyiləm indi, qaranquş!

 

Bu şeiri həm də yurd-yuvasından yenicə didərgin düşən, qaçqınlığın ağır fəlakətlərini yaşamaqda olan bir gənc söyləyirdi... Bəlkə, elə buna görə bu şeir daha çox qalmışdı yadımda. 

Çoxlu şeir əzbər bilirəm. Və Füzulidən, Aşıq Ələsgərdən Salam Sarvana, Aqşin Yeniseyəcən yaddaşımdakı yüzlərlə şairin heç birində bu həzinliyi görməmişəm.

Mən Məmməd Arazı çoxunun təqdim elədiyi gurultulu vətəndaş-şair pafosunda deyil, bu həzinlikdə sevmişəm. Bacısı Gülsümə yazdığı məktublar silsiləsində, anasının ölümünə həsr elədiyi şeirlərdə, təbiət lövhələrində... Onlar ədəbiyyatımızın qiymətli inciləridir.

Məmməd Arazın şeirlərində vətən var. Vətənə, onun dilinə, təbiətinə, insanına, hətta heyvanına böyük sevgi var. İçində daim döyünən bir Azərbaycan var.

Eyni zamanda Qarabağ var. 

Şairin “Şuşada bir gecə” şeiri bu mənada xüsusilə xarakterikdir. Məndən düz 6 yaş böyük olan, yəni 1970-ci illərdə yazılan şeir sənət nümunəsi kimi əməlli-başlı hadisədir.

Bəzən mübahisə edirik: mövzu nə qədər əhəmiyyətlidir? Çoxu düşünür ki, çox əhəmiyyətlidir. Mənimsə inancım başqadır. Mənə görə maraqlı mövzu yoxdur, onu yazan qələm var. Məşhur klişe ilə desək, nə yazmaq yox, necə yazmaqdır məsələ. Lakin bir danılmaz gerçəklik də var – biz bizi daha çox təsirləndirən mövzularda daha yaxşı yazırıq. Demək, doğrudan da mövzu əhəmiyyətlidir. 

Bəs Şuşadan yazmaq bizim mübahisəmizin harasındadır? Xüsusən son otuz ildə, Şuşasız qaldığımız zamanlarda bu mövzuda nə qədər şeir yazıldı? Yüzlərlə, minlərlə... Hətta vətən mövzusunda yazılmayan şeirlərdə də bir ucalıq, bur həsrət rəmzi kimi adı keçdi. O qədər qrafomaniya faktına çevrildi ki, ağıllı şairlər bu mövzudan qaçmağa başladılar. Lakin Məmməd Araz Şuşa mövzusuna müraciət edəndə hələ kimsə Şuşadan belə yazmamışdı. Məmməd Araz poeziyada Şuşa görməmişdi, Şuşada poeziya görmüşdü:

Bu gecə gecənin son qatındayam,

Bu gecə bir qəndil qanadındayam.

Sağımda bir dərə - qara hörükdür,

Solumda bir dərə - qara hörükdür.

Dövrəmdə buludlar bölük-bölükdür.

Dünyanın damına çıxmışam, nədi?

Deyirlər, Frans Kafka mistik bir uzaqgörənliklə faşizmi hiss eləmişdi. Əsərlərindən bunu sezmək elə də çətin deyil. Sanki ailəsinin faciəsini, düşərgələrdə acından ölən bacılarını görürdü.

Məmməd Arazın “Şuşada bir gecə” şeirində də oxşar sezintilər vardır. Sanki o, düz 52 il sonra Şuşanın başına gələcək faciəni sirli bir duyğu ilə hiss edir. Sevgi itirmək qorxusudur həm də.

Məmməd Arazın eyni ildə Şuşada yazdığı daha bir şeir də var: “Ərim gəldi” qayası”. Rəvayətə görə təzə gəlinlər o qayanın üstünə çıxıb müharibəyə, ticarətə, ziyarətə gedən ərlərini gözləyirmişlər, kimin əri gəlməyib, daşa çevrilib qalıb orda. Amansız əfsanədir. Şeiri də, nəsri də öz içindədir. Lakin Mımməd Araz bu ağrıda mürgüləyən poeziyanı bir də öz təbi ilə dindirmək istəyib, nəticədə ədəbiyyatımızın unikal bir nümunəsi doğulub. 

Biz “Şuşada bir gecə” şeirini Şuşa işğal olunmamış da sevə-sevə oxuyurduq, Şuşa işğal olunanda da. İndi bu müqəddəs şəhər azaddır, yenə eyni sevgi ilə oxunur bu şeir. Əsl sənət əsərləri belədir. Zaman və dəyişən sosial-siyasi vəziyyət ona toxuna bilmir. 

“Ərim gəldi” qayası” isə əbədi bir hicranın, əbədi bir ayrılığın elə qaya kimi abidəsidir. İnsanlıq hər zaman nəyisə gözləmək, onu unutmamaq, lazım gəlsə onun uğrunda daşa dönməkdir. 

Məmməd Arazın 90 yaşı tamam olur. Biz onsuz keçən son iyirmi ildə bircə an da onsuz qalmadıq. Həyat verdiyi hər sözünü zikr etdikcə “ol uyqudan bidar” etdik. 

Şeirləri öz yerində, xatirələrini də yaddaşımızdan silmədik. Silməyəcəyik də. Çünki təkcə Qarabağ yox, Məmməd Araz da Azərbaycandır.