I hissə  https://vetensesi.az/articles/111 linkdə

II hissə  https://vetensesi.az/articles/112 linkdə

• Xosrov bəy həbsdən azad olandan sonra iki il indiki Laçın rayonunun Abdallar kəndində yaşadı. Bu fakt onun öz doğma el-obasına nə qədər güvəndiyinin və doğma el-obanın da onun dəyərini nə qədər bildiyinin bariz göstəricisidir.

Nəzər alaq ki, Xosrov bəy nə qədər ovaxtkı respublika rəhbərlərinin əli ilə qaçırılsa da (yazımızda bu ehtimalı əsas götürmüşük), hər halda de-yuri qanundan qaçmış sayılırdı. Çünki onun azad edilməsi ilə bağlı heç bir qanuni sənəd yoxdur.

Ancaq zaman irəlilədikcə yüksək intellektə və böyük təcrübəyə malik bu insan artıq Zəngəzurda yaşamağın mümkün olmadığını anladı. Böyük qardaşı Sultan bəy isə əksinə, doğma el-obadan ayrılmaq istəmir, eynən “Axırıncı aşırım” filmindəki Kərbəlayi İsmayıl kimi “qırmızı ulduzlular”ın “oyun”unda heç bir perspektiv görmürdü.

Xosrov bəy təkcə nəslin yox, bütün Zəngəzurun və Qarabağın başbiləni idi. Ona görə onun verdiyi qərarı hamı kimi Sultan bəy də eşitdi və ən yaxın adamlarını da götürüb Arazı o üzə keçdilər. Əslində, buna tam mühacirət də demək olmazdı. Çünki onlar hələ də Azərbaycan torpaqlarında idilər və Araz çayından o qədər də uzaqlaşmadıqları üçün həm də Quzey Azərbaycanla sıx əlaqə saxlayırdılar.

Bildiyiniz kimi, cümhuriyyətin süqutundan sonra Azərbaycanda bolşevik işğalına qarşı çoxsaylı üsyanlar baş qaldırdı. Bunların ən böyüyü Gəncədə baş verdi. Üsyan nəticəsində 8 min rus əsgəri, 10 min gəncəli həlak oldu.

Cümhuriyyət tədqiqatçısı, tarix elmləri doktoru, professor Nəsiman Yaqublu öz yazı və çıxışlarında bu üsyanların bir çoxunun Xosrov bəy tərəfindən idarə olunduğunu ehtimal edir. Əslində, bu ehtimal həqiqətə çox yaxındır. Çünki Xosrov bəy kimi böyük şəxsiyyətin həmin vaxt Azərbaycanda baş verən etiraz aksiyalarına laqeyd qala bilməzdi.

Məlkumat üçün bildirək ki, həmin vaxt Rusiya-İran sərhədi o qədər də möhkəm deyildi. Bu səbəbdən Xosrov bəyin rəhbərlik etdiyi silahlı dəstələr və etirazçılar rahatlıqla Araz çayını keçib Quzey Azərbaycana gəlirdilər. Bu tayda üsyan edənlər isə onların qardaş və bacıları idi.

Həm də Xosrov bəy Azərbaycanla hər hansı əlaqə qura bilməsə, Araz çayının sahilində çox da ləngiməzdi. Sonrakı illərdə olduğu kimi dərhal Türkiyəyə, Avropaya gedib məlum siyasi fəaliyyətinə başlayardı. Demək, Güney Azərbaycan torpaqlarında gözləməyə əsas verən perspektiv görürdü. Və bu ümid illərlə sürdü.

1930-cu ildə artıq özünə gələn bolşevik hökuməti Güney Azərbaycandakı silahlı etirazçıları susdurmaq üçün İran hökumətinə nota verdi. Lakin bu da heç nəyi dəyişmədi. Görünür oradakı azərbaycanlıların müqaviməti güclü idi və fars rejimi otaylı-butaylı qardaşlar arasına ayrılıq sala bilmirdi.

İşi belə görən ruslar Xosrov bəyin ardınca böyük bir ordu göndərdi. Hərbçilər Arazı keçib qanlı əməliyyatlara başladılar. Xosrov bəyin həmin vaxt Avropa olan Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşova yazdığı məktubdan oxuyuruq:

"Vətəndə və İranda hansı dəhşətlərin törədilməsi, həmvətənlərimizin hansı sıxıntılara məruz qalması təsvirə belə gəlməz, İran həbsxanaları azərbaycanlı mühacirlərlə doludur..."

Beləliklə, Arazın o tayında da sığınacaq yeri qalmadı. Xosrov bəy öz yaxınları ilə birlikdə Türkiyə ərazisinə keçməyə məcbur oldu. Həmin əməliyyatdan sonra Araz çayı boyu quşkeçməz tikanlı məftillər çəkildi. O üzdə qalan o üzdə, bu üzdə qalan bu üzdə qaldı. Qardaş qardaşdan, övlad atadan cüda düşdü. İran da, Rusiya da azərbaycanlıların birləşib müstəqillik savaşına qalxacağından qorxduqları üçün bu sərt qaydalar altmış ilə yaxın davam etdi.

Güney Azərbaycandan Türkiyəyə keçməsi ilə Xosrov bəyin həqiqi mühacirət həyatı başladı. Qeyd etdiyimiz kimi, onun həyatının bu dövrü ayrıca tədqiqat işinin mövzusudur. Çünki qarşıdakı 10 il ərzində bir dəqiqə də rahat oturmadı. Polşadan başlayaraq Fransada, Almaniyada qatılmadığı tədbir, görüşmədiyi diplomat qalmadı. Hətta arabir Almaniyada sovet Azərbaycanından gələn və onu yaxşı tanıyan insanlarla da qarşılaşdı. Bu insanların hamısı sovet “KQB”-sinin ciddi nəzarətində olduğu üçün, onunla rahat söhbət etməkdən çəkinirdilər. Ancaq bu şəxslərin Xosrov bəyə sevgi və ehtiramını bir baxışdan da duymaq olurdu.

Biz Xosrov bəyin ömrünün son illərini əhatə edən bu dövrdə ən başlıca fəaliyyətlərindən biri kimi “Prometey” təşkilatına qoşulmasını söyləyə bilərik.

1926-cı ildə Fransada yaranan “Promotey” təşkilatının  məqsədi keçmiş Çar Rusiyasında yaşayan xalqların bolşevik inqilabından sonra Qərb ölkələrinə mühacirət etmiş nümayəndələrini birləşdirmək və sovetlər birliyinə qarşı birlikdə mübarizə aparmaq idi. Bu mübarizə nəticə verəcəyi təqdirdə süquta uğrayan bütün demokratik cümhuriyyətlər öz müstəqilliyinə qovuşacaqdı.  Azərbaycanlı mühacirlər, o cümlədən Xosrov bəy belə bir hərəkatda mütləq təmsil olunmalı idi. Hətta bizim zabitlərimizin Polşada xidmət keçməsi ilə bağlı müqavilə də bağlanmışdı.

Xatırladaq ki, Polşa “Prometey” təşkilatına çox ciddi dəstək verən ölkələrdən idi. Çünki yaranmaqda olan bolşevik imperiyası ən çox bu ölkəni təhdid altında saxlayırdı.   

Xosrov bəy Sultanov “Prometey” təşkilatının ən fəal üzvlərindən biri idi. Təşkilatın 1936-cı ildə keçirilən konfransında çox yaxından iştirak etmiş, ciddi fəaliyyəti ilə seçilmişdi.

O, Paris konfransına da qatılmış, orada çıxış etmişdi.

Xosrov bəy mühacirətdəki bütün cümhuriyyət qurucuları kimi hər fürsətdən istifadə etməyə çalışırdı. Azərbaycanı müstəqilliyə qovuşdurmaq arzusu onu nasist Almaniyası ilə də danışıqlara apardı. Təbii, demokratik düşüncəli həmvətənimiz hitlerçilərin milli sosializmini – irqçiliyi qəti şəkildə qəbul etmirdi.  O, Qarabağda general-qubernator olduğu zaman belə irqçi davranmamış, insanları milli mənsubiyyətinə görə deyil, qanun-qaydalara münasibətinə görə qiymətləndirirdi.

Xosrov bəy Türkiyədə həm də həkimlik fəaliyyəti ilə məşğul olduğu haqda faktlar vardır. Görünür, bu fəaliyyət ona həm dolanışıq üçün, həm də insanlara kömək üçün lazım idi. Buna görə də türk xalqı arasında çox böyük hörməti vardı.

Təsadüfi deyil ki, Xosrov bəy Sultanov 1938-ci ildə Atatürkün dəfn mərasimində Azərbaycan adından iştirak edən iki nəfər rəsmi nümayəndədən biri idi.

Xosrov bəyə İkinci Dünya Savaşının nəticələrini görmək qismət olmadı. O, sovet-alman müharibəsinin ən qızğın vaxtı - 1943-cü il yanvarın 7-də dünyasını dəyişdi və İstanbulun Fəriköy qəbiristanlığında dəfn edildi. Lakin qardaşı Sultan bəyin dünyadan necə köçməsi və harda dəfn olunması ilə bağlı məlumat yoxdur. Bu barədə dəfələrlə cəhd olunsa da, nəticə hələ də yoxdur. Ümid edirik ki, yaxın zamanlarda hər iki qardaşın ən azı Türkiyədəki fəaliyyəti dəqiqliklə araşdırılacaq.

Azərbaycan Respublikasının prezidenti, Ali baş komandan cənab İlham Əliyevin bu günlərdə Laçında olarkən məhz Xosrov bəy Sultanov və Zəngəzur küçələrinin qovuşağında foto çəkdirib paylaşması çox ciddi mesaj idi. Bu iki ifadə və Qarabağ kəlməsinin yanaşı işlənməsi başa düşən insanlar üçün hər şeyi deyir. Xosrov bəyin adı doğma torpaqlarımızın yanında yalnız qələbə və qüdrət rəmzi kimi səslənir. Ölkə başçısı öz fotosu ilə bu dəyərli tarixi mirasın yüksək səviyyədə davam etdiyinə işarə vurur. Torpağın dünənki sahibi də burdadır, bugünkü sahibi də. Və bu, əbədi olaraq belə davam edəcək.