• Baku TV-nin Qərbi Azərbaycan xronikasının növbəti buraxılışında Ağbaba mahalından bəhs edilib.

Bildirilir ki, indiki Ermənistan ərazisində tarixən azərbaycanlıların sıx yaşadığı coğrafi məkanlardan biri də  Ağbaba mahalıdır.

Hələ 1593-cü ildə Osmanlı imperiyasının Tiflis əyalətinin Arpalı sancağının nahiyəsi kimi tanınan Ağbaba mahalı tarixən Şərqi Anadoluya aid olub. Bu torpaqlar Qars vilayətinin tərkib hissəsi kimi 1877-1878-ci illərdə çar rusiyası tərəfindən işğal edilərək Tiflis quberniyasının  Qars qəzasının Ağbaba mahalının nahiyəsi şəklində Rusiyanın  tərkibinə qatılıb.  Tarixi coğrafiyası ilə zəngin, sahəsi təxminən 2000 kvadrat kilometrdən çox olan Ağbaba yaylasının qərb tərəfi Türkiyə, şimal tərəfi Gürcüstan, cənub və şərq tərəfi isə Cənubi Azərbaycanın Düzkənd rayonu ilə sərhəddir. Bu ərazi 1921-ci ilin Qars müqaviləsinə görə, şura hökuməti tərəfindən icad edilən “Ermənistana” verilib. Halbuki,  Ağbaba həmişə Qars sancağı, Qars paşalığı , Qars Bəylərbəyi və Qars  vilayətinin tərkibində mahal, qəza və ya  nahiyyə inzibati vahidi kimi fəaliyyət göstərib.

Məlumdur ki, 1877-1878-ci illər Rus-Türk müharibəsi illərində ruslar Qars sancağı və ona yaxın olan  əraziləri  dörd qəza, bir nahiyyə, 280 kəndi işğal ediblər. Bundan sonra  1878-ci ildə  Qafqaz hərbi dairəsinin baş qərargahına tabe edilən dörd dairə, 14 sahə,  238 kənd icmasından ibarət Qars vilayəti yaradılıb.  1881-1904-19013-cü illərdə  Qars vilayətinin inzibati ərazi bölgüsündə müəyyən dəyişikliklər aparılsa da,  Ağbaba hahiyyə və ya sahə kimi qalıb.  Yəni inzibati ərazi bölgüsünə görə  Ağbaba süni olaraq  iki hissəyə bölüşdürülüb.  Belə ki, Arpa çayının yuxarı hövzəsində yerləşən Azərbaycan türklərinin yaşadığı kəndlər Ağbaba nahiyəsinə, çayın sol tərəfi isə  Gümrü qəzasına daxil olub. Beləliklə, ruslar tərəfindən  bu mahalın onlarla kəndinə, Qızılqoç və Düzkənd rayonuna 1857-ci ildən İran və Türkiyədən gəlmə erməniləri yerləşdirib  yerli əhalini,yəni türkləri isə müxtəlif yerlərə didərgin salıblar. 1914-1918-ci illərdə Qars vilayətində ermənilərin  törətdikləri qırğınların ən qaynar bölgəsindən olan Ağbaba nahiyyəsini əksər və Şorayel nahiyyəsinin bir hissəsi 1921-ci il Qars müqaviləsinə əsasən Ermənistanın ərazisinə qatılıb. Lakin sovet dövründə 1930-cu ilə qədər  Gümrü qəzasının Ağbaba nahiyəsi adlanıb. Ermənistan rayonlaşdırılan zaman burda Amasiya inzibati rayonu yaradılıb. Amasiya rayonu dədə-babadan iki mahal, Ağbaba və Şörəyeldən ibarət olub.  Ağbaba mahalının 1988-ci ilin sonuna Qoncalı, İbiş, Düzkənd, Çaybasar, Təpəkənd, Şurabad, Göllü, Yeniyol, Balıqlı, Xançallı, Öküz, Güllücə,Ellərkənd, Quzukənd, Qarabulaq, Çivimli və s.kəndləri olub. Şörəyelin azərbaycanlı kəndləri isə Oxçoğlu, Güllübulaq, Çaxmaq, Mağaracıx, Əzizbəyov, Daşkörpü və s. olub. 

1930-cu illərdə  Ağbabanın və digər bölgələrin  50 mindən çox türk əhalisi ailəliklə Qazaxıstan çöllərinə sürgün edilib.  1937-ci ilin payızında Ermənistanda güclənən repressiyaların dalğasında azərbaycanlılar daha  ağır zərbələr alıb. Xalq cəsusu Mikoyanın rəhbərliyi ilə keçirilən təmizləmə prosesində, 1938-ci ildə Vedibasar, Zəngibasar, Qəmərli,  Eçmiədzin, Ağbaba rayonlarının Türkiyə ilə həmsərhəd kəndlərində yaşayan on minlərlə azərbaycanl kütləvi surətdə repressiyaya məruz qalıb. Nəhayət, Ermənistan başbilənləri 1940-cı illərin sonu, 1950-ci illərin əvvəllərində köçürmə, 1988-ci ildə isə azərbaycanlılara qarşı sonuncu deportasiya siyasətini reallaşdırdılar. Bununla da,  ermənilərin terror və köçürülmələri nəticəsində Ağbaba mahalı yaxınlığında  azərbaycanlılara məxsus məkan qalmayıb. Lakin  əminik ki, 80 faizdən çox Oğuz türkünün yaşadığı bu qədim yaşayış məskəni öz sahiblərinə yenidən qovuşacaq.

Hazırladı: Tahirə AĞAMİRZƏ