• Kimsə avtobusun pəncərəsindən uzaqdakı qarlı dağları göstərib soruşdu: “Ora haradır?” İrəlidə oturan başqa bir səs cavab verdi: “Bəridəki dağlar Zəngilandır, o üzdəki qarlı dağlar Qafan...”

Danışan adam deyəsən bəzi yolçuların Qafanı lazımınca tanımadığını duyub əlavə etdi: “Ora da Zəngəzurdur. Bizim tarixi torpaqlarımız... Azərbaycanı SSRİ-nin tərkibinə daxil ediləndə bizdən alıb ermənilərə verdilər və beləliklə Naxçıvanı blokadaya saldılar”.

Mən düşündüm: adam qurd ürəyi yeyib! Axı ondan bir az irəlidə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix institutunun direktoru, professor Kərim Şükürov oturub. Bu səviyyədə alimin yanında tarixdən həvəskar kimi danışmaq asan deyil. Amma danışan şəxs özünə arxayın görünürdü. Dedikləri də doğru idi.

Biz bir dəstə elm, mədəniyyət və mətbuat adamı Elm və Təhsil Nazirliyinin təşəbbüsü və dəvəti ilə Zəngilanın Ağalı kəndinə, “Novruz mühazirələri” silsiləsindən növbəti tədbirə gedirdik. Hələ əzəmətli Zəngəzur dağları görünənəcən Cəbrayıl rayonunun viran olmuş kəndlərindən keçmişdik. Bu bölgədən millət vəkili Ceyhun Məmmədov avtobusun mikrofonunu alıb hər kənd haqqında səfər iştirakçılarına ayrıca məlumat vermişdi. Lələtəpəni – 2016-cı ilin aprel döyüşlərində azad edilən və böyük qələbənin qaranquşu kimi tarixə düşən yüksəkliyi keçən kimi dəhşətli bir xarabalıq başlayır. Düz Laçının, Kəlbəcərin ən ucqar kəndlərinə qədər... Xəritələrə və coğrafi statistikaya aldanmayın. 44 günlük müharibədə azad etdiyimiz torpaqların kvadratmetrini, tutaq ki, Xəzərin səthi və ya Qazaxıstan səhraları ilə müqayisə edib xeyli kiçik olduğunu görərsiniz, lakin siz o ərazilərə getsəniz, bütün təsəvvürünüz dəyişəcək. Qarabağda bir-birinin təkrarı olan, bir-biri ilə dəyişik düşən bircə kənd, bircə düzənlik, bircə təpəlik, bircə dağlıq ərazi tapa bilməzsiniz. Bu cənnət diyar az qala hər addımda bir orijinallıqla mövcuddur. Sıra ilə kəndlər, əkin-biçin sahələri, sərt uçurumlar, kanallar, çaylar, təpələr, dağlar... Arazda yaradılan dəryaça, solda yeni çəkilmiş dəmiryolu, sağda asfalt tikintisi... Başını on saniyəlik pəncərədən çəksən, mütləq nəsə bir detal qaçırdarsan. Məsələn, köhnə magistralın üstündə, içi rəngli evi görməyı bilərsən. Tamam dağılıb, bir az arxa divarı qalıb, cüzi də yan divarları, içini kol-kos basıb, amma 30 ilin qarının-yağışının altında divardakı rəsmlərin nəinki rəngi gedib, heç azalmayıb da!

Tanıdığım kəndlərdən – Mərcanlıdan, Mehdilidən, Mahmudludan, Maralyandan, Şükürbəylidən, Soltanlıdan keçdikcə buralarda doğulan tanınmış adamları, dostlarmı, tanışlarımı xatırlayıram, bəzilərinə şəkil atıram, mesaj yazıram, səs göndərirəm, kövrəlirlər, qəhərlənirlər... Zəngilanlı qonşuma isə zəng edib telefonu yüksək səsə qoyuram. Hələ gələ bilməyib buralara. Deyirəm, səsin doğma yurdunda eşidilir, səsin qayıtdı, inşallah özün də qayıdarsan.

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, yazıçı dostum Elçin Hüseynbəyli və tanınmış şair Aqşin Yeniseylə yanaşı oturmuşam. Aqşinin Qarabağa ilk gəlişidir. Mən tanıdığım yerlər haqqında ona məlumat verirəm. Bəzən özü suallar verir. Elçinsə Cəbrayılın Mahmudlu kəndindir. Buraları məndən yaxşı tanıyır. Füzulini keçəndı Aqşinlə yerini dəyişib avtobusun sol tərıfinə keçir və şirin Qarabağ ləhcəsində “Kəndimizə bağajam” deyir. O, Bakıda bu qədər ləhcə ilə danışmır. Görünür, bu da bir qanunauyğunluqdur – adam öz yurdu ilə bir yerdə onun ləhcəsinə də qayıdır.

Amma Elçin öz kəndlərinə görə bilmir. Asfaltla kəndin arasından yeni çəkilmiş dəmiryol xətti keçir. Mahmudlu istiqamətində yol xeyli hündürdədir, o üzü görünmür. Lakin Elçin buralara bir neçə dəfə gəldiyi üçün çox da kədərlənmir.

Aqşinsə elə hey uzaqda görünən Qafan və Zəngilan dağlarının fonunda şəkil çəkdirmək istəyir. Necə edək dağlar yaxşı düşsün? Bəlkə, bu tərəfə dursun, işıq rahat vursun. Yox. Qətiyyən yox! Fonda yalnız Zəngəzur dağları görünməlidir. Səbəbini şair dostumdan bir xeyli sonra öyrənirəm: qardaşı o dağlarda hərbi xidmətdədir! Vaxt ola gedib görüşəsən. Amma biz axşam qayıtmalıyıq. Dua eləməkdın başqa əlimizdən bir iş gəlmir. Aqşinin qardaşına və onun şəxsində bütün əsgər və zabitlərimizə...

Ağalıya qəfil çatırıq. Ətraf bizı o qədər maraqlı gəlir ki, zamanın fərqində deyilik.

Nə gözəl bir qəsəbədir. Skandinaviya kəndlərini xatırladır. Sözün bütün mənalarında rəngli bir yer... Yaxınlığından doğma Həkəri çayı keçir... Zəngəzurun poetik obrazlarından biri... Ağalıdan azca aşağıda o biri şeir qəhrəmanına – Araza qarışıb Xəzərə qovuşmağa tələsir. Yolu uzaqdır!

Həkərinin bir qolu bizim Laçındakı həyətimizdən keçir. Ona görə ilk fürsətdə onun görüşünə tələsirəm. Çayın üstündə tikilmiş elektrik stansiyasının və su bəndinin beton sədlərindən keçib çaya enmək, suyuna toxunmaq üçün üzüyuxarı xeyli yol gedirəm. Suyu dumdurudur. Əvvəllər Həkərini həmişə bulanıq görmüşdüm.

Tədbirimiz Ağalı kənd tam orta məktəbinin akt zalında keçiriləcək. Evlər kimi məktəb də rəngli və gözəldir. Müəllimlərlə, şagirdlərlə tanış oluruq, bufetə keçib çay içirik, kitabxananı ziyarət edirik.

Tədbiri aparıcı Elçin Hüseynbəyli açaraq ilk sözü elm və təhsil nazirinin müavini Firudin Qurbanova verir. Firudin müəllim ikinci Qarabağ müharibəsinin tarixi əhəmiyyətindən, işğaldan azad olunmuş ərazilərdəki tikinti və quruculuq işlərindən danışır.

Ardınca professor Kərim Şükürov “Qələbədən Böyük Qayıdışa” mövzusunda mühazirəsini söyləyir. O, ermənilərlə azərbaycanlılar arasında tarixin müxtəlif dövrlərində baş verən 4 münaqişədən danışır və 44 günlük müharibənin özəlliyini diqqətı çatdırır. Qələbə ilə bitən sonuncu Qarabağ savaşının tarixi əhəmiyyətini aydın və səlis dildə, faktlarla dinləyicilərin diqqətinə çatdırır.

Mühazirənin ardınca millət vəkili Aydın Mirzəzadə, millət vəkili Ceyhun Məmmədov, professor Ədalət Tahirzadə, əməkdar müəllim Asif Cahangirov, Dilçilik İnstitutunun direktoru Nadir Məmmədli qələbə sevincini bölüşür, işğaldan azad edilən ərazilərdəki tədbirləri böyük qayıdışın vacib cəhəti kimi qiymətləndirirlər.

Nazir müavini Firudin Qurbanov tədbirə yekun vuraraq həm mühazirəni, həm mühazirə ilə bağlı səslənən fikir və mülahizələri yüksək qiymətləndirir.

Tədbirdən sonra məktəb stadionun yanında ağacəkmə mərasimi keçirilir və məktəbin həyətində Novruz tonqalı qalanır. Bayram musiqisi səslənir. Məktəblilər və Bakıdan gələn qonaqlar tonqal ətrafında halay çəkirlər...

Şəhərə yola düşməzdən əvvəl Ağalı ilə daha geniş tanış olub yaxınlıqdakı elektrik stansiyasını ziyarət edirik, xatirə şəkilləri çəkdiririk.

Məlumat üçün bildirim ki, Ağalıda 200 ev var. Onların 86-da ailə yaşayır. Məktəbdə və bağçada isə 96 şagird oxuyur, 17 müəllim işləyir. Əsasən gənclərdın ibarət müəllimlərin bir qismi zəngilanlı olsa da, çoxu sınaq imtahanı ilə bura düşərək işləməyə. Kənddə yaşamaq üçün hər cür şərait var.

Ağalıya ən yaxın yaşayış məskəni təxminən 50-60 km uzaqda yerləşsə də, ətrafda həyat qaynayır. Daha çox tikinti işçiləri və texnika gözə dəyir. Amansız müharibənin izləri yavaş-yavaş silinib gedir. Artıq üçüncü yazdır ki, Qarabağın təkcə çəmənləri, meşələri deyil, kəndləri, evləri, həyətləri də gül açır. Çünki torpağa insan nəfəsi dəyir – onun öz doğma övladlarının nəfəsi...