• Azərbaycan ədəbiyyatının və kino sənətinin möhtəşəm nümunələrindən biri olan “Axırıncı aşrım” filmi  yalnız bədii sujet deyil, eyni zamanda tarixi gerçəkliklərin ekran təcəsümüdür. Görkəmli yazıçı Fərman Kərimzadənin “Qarlı aşırım” romanı əsasında çəkilən bu film Azərbaycanın keçmişində baş verən ağrılı olayları, xalqımızın yaşadığı etnik təmizləmələri, Vətən sevgisini və qəhrəmanlıq ənənələrini dərin şəkildə əks etdirir.

Rejissor Kamil Rüstəmbəyovun 1971-ci ildə ekranlaşdırdığı “Axırıncı aşırım” filmi  tarixlə sənədin vəhdətini nümayiş etdirərək böyük bir ictimai yaddaş daşıyıcısına çevrilib.

1918-ci ildə Qərbi Azərbaycan, Vedi rayonunda daşnaklar yerli Azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə aparır, müsəlman kəndlərinə hücum edir, evlər yandırılır... Bu zaman Şadlı obasının ən məşhur nəslinin nümayəndəsi Abbasqulu bəy ətrafına silahlı şəxslər yığaraq kəndləri müdafiə edir, ermənilər ağır itki verir. Abbasqulu ağaya ətraf kəndlərdən zəngin mülkədar Kərbəlayı İsmayıl  və böyük nüfuz sahibi Qəmbəralı Abbasov, yəni Qəmlo da qoşulur. Onlar birlikdə Vedinin müsəlman kəndlərini erməni hücumlarından qoruyurlar.

Qeyd edək ki, Abbasqulu bəy 1886-cı ildə Şadlı kəndində anadan olub. Orta təhsilini Qori Seminariyasında alsa da, atası vəfat etdiyi üçün təhsilini yarımçıq saxlayaraq kəndə geri dönür. Geniş təsərrüfata və torpaq sahələrinə sahib olan Abbasqulu bəy  zamanla böyük hörmət və nüfuz sahibinə də çevrilir. 1918-1919-cu illərdə azərbaycanlıların başına gətirilən hadisələrdən sonra silahlı dəstələri ilə bir cəbhədə yer alan bu üç şəxs arasında çox güclü dostluq əlaqələri qurulur. Lakin Cənubi Qafqaz Rusiya tərəfindən işğal olunanda Qərbi Azərbaycan torpaqları da Rusiyanın təsir dairəsinə düşür. Kərbəlayı İsmayıl və Qəmlodan fərqli olaraq Abbasqulu Şadlinski sovet hakimiyyətinin qurulmasına tərəfdar olur və silahlı dəstəsini  “Qırmızı tabor” adlandırır. Buna baxmayaraq, onların arasındakı dostluq əlaqələri möhkəm qalır. Şadlinski Kərbəlayının qan davasında öndürülən birinci oğlu Yadullanın nəşini düşmənlərdən alaraq Kərbəlayıya verir. Bu onların arasındakı dostluğu sarsılmaz edir.

Kərbəlayı İsmayıl 1870-ci ildə Vedinin Çimən kəndində anadan olub. Böyük torpaq sahələrinə sahib olan kənd ağası, həm də el ağsaqqalı olub. Filimdə göstərilənin əksinə olaraq, aclıq zamanı taxılı yoxsullara paylayıb. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Kərbəlayı və Qəmlo yeni hökumətə soyuq yanaşırlar.  “Axırıncı aşırım” filmində Qəmlo obrazı cani kimi göstərilsə də, o, gerçək həyatda ədaləti, qocaqlığı, cəsarəti və mərdliyi ilə ad qazanıb. 1886-cı ildə anadan olan Qəmlo  Vedinin ən cəsur insanı kimi tanınıb. O qədər zəhmli insan olub ki, gözlərinin içinə baxmağa hər adam ürək edə bilməzmiş. Kərbəlayı İsmayılla yaxınlıq edən Qəmlo onun ən güvəndiyi insan olub. 1920-ci illərin sonu sovet hökuməti kollektiv təsərrüfata, kolxoza keçid edir. Kolxozun şəxsi əmlakları ələ keçirilməsinə cavab olaraq Qərbi Azərbaycanda da etirazlar baş qaldırır. Kərbəlayı İsmayıl öz kəndlərində sovet hakimiyyətini devirir, kəndli üsyanını başladır, şəhərlə əlaqə tam kəsilir...

Sovet hökuməti Abbasqulu bəylə Kərbəlayının dostluq münasibətini bildiyi üçün Abbasqulu bəydən istifadə etməyə qərar verir. Lakin gerçək həyatda danışıqlar üçün  Kərbəlayının evinə gəlmək A.Şadlinskiyə qismət olmur. O, Kərbəlayının yanına silahı yerə qoymaq üçün gələn zaman yolda öldürülür. Filmdə onun qətlinin Qəmlo olduğu göstərilir. Realda isə Abbasqulu bəyi öz silahdaşlarının öldürdüyü və hadisəni Qəmlonun üzərinə atıldığı bildirilir. Məqsəd əhalini Qəmloya qarşı qaldırmaq idi.  Onlar həm də Abbasqulu bəyin artan nüfuzundan narahat olduqları üçün bu addımı atmışdılar.

Gerçək həyatda Abbasqulu bəylə Qəmlo yaxın dost,  bir-birinin evinə gediş-gəlişli olublar. Filmin sonunda göstərildiyi kimi Kərbəlayı ölmür. O, Qəmlo ilə birlikdə Arazı keçərək Türkiyəyə mühacirət edir. Kərbəlayı 1934-cü ildə çıxan soyad qanunundan sonra öz kəndlərinin adını təxəllüs götürərək “İsmayıl Çimən” adlanır. 1948-ci ildə vəfat edən Kərbəlayı İsmayıl vəsiyyətinə uyğun olaraq İğdırda yol kənarında dəfn edilir. Türkiyədə qısa müddət qalan və təkrar kəndinə qayıdan Qəmlo  isə 1931-ci ilin Xıdır Nəbi bayramı günü dəvət olunduğu məsclisdə düşmənləri tərəfindən kütləvi hücuma məruz qalaraq qətlə yetirilir.

“Axırıncı aşırım” filmində Qəmlo və Kərbəlayının mənfi obrazda göstərilməsinə görə Vedi zilalıları filmin ssenari müəllifi Fərman Kərimzadə və  rejossor Kamil Rüstəmova narazılıqlarını bildirirlər. Lakin kinoşünasların və tarixçilərin fikrincə, film bu iki tarixi şəxsiyyətin yaşadılmasında böyük rol oynayıb. 1930-cu illərdə Kərbəlayı İsmayılın 4 oğlu: Əsəd, Cəmaləddin, Firuddin və Hüseyn güllələnir. Zəhra adlı qızı ailəli olduğu üçün xilas olur. Kərbəlayının azyaşlı oğlu Həsən, həyat yoldaşı Səkinə xanım, həmçinin Qəmlonun ailəsi Qazaxıstana sürgün olunur. Ümumi əfv çıxandan sonra, 1950-ci illərdə onlar Azərbaycana qayıdırlar. Kərbəlayının qızı Zəhra Qərbi Azərbaycandan deportasiya zamanı Yexlaxa, Qaraməmmədli kəndinə gəlir, ömrünün sonunadək burada yaşayır. Qəmlonun həyat yoldaşı Teyfə, qızı  Mafərə və oğlu İbrahim ömürlərinin sonunadək İmişlidə,  Kərmalayı İsmayılın nəvə-nəticəsi isə Tərtərdə, İrəvanlı kəndində yaşayır. Kərbəlayının həyat yoldaşı Səkinə xanım 1962-ci ildə Tərtərdə, İrəvanlı kəndində vəfat edir.

Qəmlodan bu günümüzə onun  1 fotoşəkli və qılıncının qını gəlib çatıb...

Soydaşlarımız 1948-ci ildə Qərbi Azərbaycandan deportasiya edilən zaman “Goruna qurban, ay Qəmlo, hardasan?”deyirmişlər.

Qeyd edək ki, yazı “Belə-belə işlər”in YouTube kanalında yayınlanan materialdan hazırlanıb.

Tahirə AĞAMİRZƏ